Masovni protesti u Srbiji: Kako dalje?

Krajem 2024. godine u Srbiji su pokrenuti talasi protesta koji su doveli do demonstracija u gradovima širom zemlje, štrajkova radnika, zauzimanja univerzitetskih zgrada i blokade škola. Katalizator za ovu masovnu mobilizaciju bilo je tragično urušavanje betonske nadstrešnice željezničke stanice u Novom Sadu 1. novembra prošle godine, koje je odnijelo 15 života i ostavilo još dvoje teško povrijeđenih.

Stanica je nedavno renovirana kao dio nadogradnje srpske željezničke infrastrukture koju predvode Kinezi, piše politikolog Ivaylo Dinev u analizi za berlinski Centar za istočnoevropske i međunarodne studije. Katastrofa je šokirala zemlju i podstakla zahtjeve za odgovornošću. Sve je krenulo 5. novembra kada je u Novom Sadu održan protest, prvo ispred Željezničke stanice u znak sjećanja na stradale, a zatim se preselio ispred Gradske kuće gdje su protestanti tražili odgovornost i ostavke premijera Srbije i gradonačelnika Novog Sada. Tri dana kasnije, 8. novembra, organizovana je blokada saobraćaja na Varadinskom mostu u Novom Sadu i najavljen novi protest u Beogradu, 11. novembra.

Početak i tok studentskih blokada

Studenti i profesori Fakulteta dramskih umjetnosti Univerziteta u Beogradu okupili su se 22. novembra da odaju počast novosadskim žrtvama. Događaj je dobio nasilan preokret kada je organizovana grupa, među kojima su navodno bili i visokorangirani članovi vladajuće Srpske napredne stranke (SNS), napala prisutne. Kao odgovor, studenti su 25. novembra pokrenuli blokadu Fakulteta, protest koji se brzo proširio na druge fakultete i univerzitete širom Srbije. Studentska energija pokrenula je i ostale građane Srbije da ustanu u svim gradovima širom Srbije. Dosadašnji zahtjevi studenata obuhvataju objavljivanje cjelokupne dokumentacije u vezi sa rekonstrukcijom novosadske željezničke stanice, oslobađanje privedenih demonstranata i povlačenje optužnica protiv njih, podnošenje krivičnih prijava protiv napadača na studente i profesore, kao i povećanje finansiranja državnih univerziteta za 20 posto.

Iako je novosadska tragedija bila u centru pažnje, protesti su takođe postali sredstvo za izražavanje ogorčenosti zbog pitanja poput navodne izborne prevare i oživljavanja velikog projekta rudarenja litijuma. Obim i intenzitet ovog pokreta su bez presedana u novijoj istoriji Srbije – i u čitavoj istoriji studentskih pokreta u Evropi.

Studenti su dobili široku podršku u akademskoj zajednici i šire. Oko 5.000 univerzitetskih profesora potpisalo je online pismo solidarnosti, a do kraja decembra 2024. protestima se pridružilo 85 fakulteta – 74 posto svih fakulteta u zemlji. Poljoprivrednici su u decembru blokirali glavni autoput u Srbiji, a podršku su izrazili i umjetnici, srednjoškolci, nastavnici, prosvjetni sindikati, advokati i medijska udruženja, te su 73 škole obustavile nastavu u znak solidarnosti sa učenicima. U okviru kampanje „Zastani, Srbijo“ ljudi su izašli na ulice u brojnim gradovima i mjestima širom zemlje i stajali 15 minuta u tišini u znak sjećanja na 15 žrtava novosadske tragedije.

Zatim se 22. decembra 2024. godine oko 100.000 ljudi okupilo na Trgu Slavija u Beogradu na najvećem protestu u Srbiji u posljednjih dvadeset godina. Studenti, kojima su se pridružili poljoprivrednici, sindikati i opozicione grupe, nosili su transparente sa porukama „Ruke su vam krvave“, „Studenti ne ćute“ i „Korupcija ubija“. Nema znakova jenjavanja protesta u novoj godini. Prema posljednjem prebrojavanju, broj mjesta u kojima su održane demonstracije bio je 151.

Ko je sve podržao studentske proteste? Studenti su 24. januara pozvali na generalni štrajk, koji je doveo do demonstracija širom zemlje i obustave nastave u 68 srednjih i osnovnih škola. A došlo je i do izliva podrške srpske dijaspore i poznatih ličnosti, uključujući tenisera Novaka Đokovića, koji je izrazio solidarnost sa demonstrantima sa Australian opena. Osim Đokovića, studente su podržali i drugi poznati sportisti poput Nemanje Vidića, Dejana Bodiroge, Duška Vujoševića, Željko Obradović, a pridružili su im se i glumci kao što su Nikola Đuričko, Svetlana Ceca Bojković, Miloš Biković…

Podrška studentima proširila se i mnogo vam granica Srbije pa i samog Balkana. Svjetska zvijezda i kraljica popa Madonna dala je podršku protestima u Srbiji. Putem svog Instagram profila, Madonna je podijelila snimke demonstracija u Srbiji i istaknula važnost jedinstva u borbi za pravdu. Uz impresivnu snimku iz zraka koja prikazuje hiljade demonstranata u Novom Sadu Madonna je napisala „Snaga zajedništva“ i poslala važnu poruku „Ono što mediji ne prikazuju jeste to da svjedočimo jednom od najvećih protesta koje vode studenti još od 1968.“ glasi poruka videa.

Madonnin primjer pratio je i poznati rock band iz 90-ih Garbage, koji je takođe na svom Instagram nalogu objavio snimak građana u Novom Sadu sa porukom „Snaga jedinstva“.

Koliko je podrška javnih ličnosti bitna pojasnio je socijalni psiholog Dragan Popadić, objašnjavajući da njihova podrška utiče i na one koji su neodlučni. „Ta podrška ohrabruje one koji se još uvek plaše da se izjasne i da daju podršku i veoma snažno motivišu one kojima je ta podrška upućena“, kaže Popadić, dodajući da je podrška od onih koji su spremni da plate cijenu time što daju podršku daleko ozbiljnija i ima daleko jači efekat. Osim poznatih, podršku studentima u Srbiji dali su i studenti i građani iz drugih gradova svijeta. Protesti u znak podrške studentima u Srbiji održani su u brojnim gradovima: od Banja Luke, Splita, Zagreba, Podgorice, Skoplja, preko Beča, Stuttgarta, Frankfurta, Londona, Milana, Pariza, Berlina, Stokholma, Ciriha, i dalje do New Yorka, Chicaga, Toronta, Los Anđelesa…

Široka privlačnost zbog osnovnog pristupa

Studentski pokret je usvojio participativni pristup, izbjegavajući centralizovano vodstvo i partijskopolitički uticaj. Na okupiranim univerzitetima studenti održavaju generalne skupštine na kojima svi učesnici mogu da glasaju. Ova osnovna strategija dala je pokretu kredibilitet i autentičnost, pomažući mu da se proširi širom Srbije.

Istraživanje koje je sproveo Centar za istraživanje, odgovornost i transparentnost (CRTA) krajem decembra 2024. pokazalo je koliki je stepen podrške pokreta u javnosti: 61 posto građana podržava proteste, a 58 posto vjeruje da je želja studenata da se utvrdi odgovornost za novosadsku tragediju iskrena. Samo 33 posto vidi proteste kao dio zavjere „unutrašnjih i spoljnih neprijatelja“ da destabilizuju Srbiju. Istraživanje je takođe otkrilo široko rasprostranjeno razočaranje srpskim liderom: 52 posto ispitanika reklo je da bi glasalo protiv predsjednika Aleksandra Vučića na referendumu, dok mu je povjerenje izrazilo samo 34 posto.

Reakcija države sa štapom i šargarepom

U početku je vlada odbacila proteste. Međutim, kako su evoluirali u masovnu mobilizaciju, zvaničnici, uključujući predsjednika Vučića, počeli su da se obraćaju zahtjevima studenata.

Vlada je 13. decembra najavila objavljivanje dokumenata u vezi sa novosadskom katastrofom. U međuvremenu, Vučić je pokušao da smiri studente obećavajući 20 posto povećanje sredstava za visoko obrazovanje u 2025.

Nakon što je i premijer Srbije Miloš Vučević podnio ostavku, a Vučić najavio da će smijeniti polovinu svog kabineta i dati pomilovanja studentima i nastavnicima koje tereti tužilaštvo – predsjednik Srbije tvrdio je da je ispunio sve zahtjeve studenata i pozvao na prekid protesta. Istovremeno, studenti u štrajku su pod pojačanim pritiskom vlasti. Vučić je naveo da su taj pokret finansirali zapadni interesi i da su ga podržavali hrvatski studenti koji rade u ime hrvatskih obavještajnih službi.

Predsjednica Narodne skupštine Ana Brnabić zaprijetila je i da će, ukoliko se protesti nastave više od 100.000 studenata izgubiti državne subvencije koje im omogućavaju da studiraju. Provladini mediji objavili su lične podatke o nekim demonstrantima i organizatorima, a jedan broj njih je dobio telefonske pozive iz Bezbjednosno-obavještajne agencije Srbije. Protesti su takođe bili predmet nasilnih napada provokatora za koje se vjeruje da su bliski vladajućoj stranci.

Zašto vlast proteste naziva „obojena revolucija“

Zvaničnici Srbije “reciklirali su” narativ o “obojenoj revoluciji”, čija svrha je navodno rušenje vlasti. Između ostalog, predsjednik Aleksandar Vučić tvrdi, gotovo svakodnevno, da su aktuelni događaji orkestrirani iz inostranstva. Prema tvrdnjama Vučića, međunarodne organizacije, poput USAID-a, čije su aktivnosti nedavno suspendovane, finansiraju nastojanja da se destabilizuje Srbija. “I sad vam kažem – propala im je obojena revolucija Javite im u USAID, u NED i u EED (Evropska zadužbina za demokratiju). Svuda im javite, gotovo je sa tim. Pobedila je Srbija, i nikada Srbiju pobediti nećete”, poručio je Vučić, koji je najavio da će do Vidovdana napisati knjigu „Kako sam pobedio obojenu revoluciju u Srbiji“.

Portal European Western Balkans, specijalizovan za praćenje procesa evropskih integracija zemalja Zapadnog Balkana, podsjetio je kako se u javnosti učestalo tvrdi da srpski zvaničnici igraju “dvostruku igru”. Aktuelne proteste predstavljaju kao “obojenu revoluciju” kada se obraćaju domaćoj javnosti ili ruskim kolegama, dok, sa druge strane, prilikom kontakata sa zapadnim političarima tvrde kako je trenutna kriza rezultat ruskog miješanja.

Reakcije stranih političara na proteste

Richard Grenell, izaslanik predsjednika Donalda Trumpa za specijalne misije, izjavio je da je važno pustiti da se čuju različiti glasovi, ali da nema podrške za one koji podrivaju vladavinu prava i na silu upadaju u državne institucije. „Ako vam se ne sviđa zakon ili lider, onda radite na smjeni – ali nemojte posezati za nasiljem”, izjavio je Grenell.

Portparolka Ministarstva spoljnih poslova NR Kine, Mao Ning, izjavila je da Kina vjeruje da Srbija ima mudrosti i sposobnosti da održi svoje društvo stabilnim, i da održi tempo razvoja. Dodala je i da je Srbija pod Vučićem održala samostalnost, i postigla značajni društveno-ekonomski napredak. Komentarišući ostavku predsjednika vlade Miloša Vučevića, premijer Poljske Donald Tusk je rekao da nema nikakvih indikacija o političkoj krizi u Beogradu ili Srbiji, „jer je ostavku podnio Vučević, a ne Vučić”.

Portparolka Ministarstva spoljnih poslova Rusije, Marija Zaharova, rekla je da se „ljudi protestima zalažu za svoja građanska prava”, ali „da se demokratska akcija, ako je instrumentalizuje Zapad, lako može pretvoriti u antidržavnu akciju”. Izvjestitelj za Srbiju u Evropskom parlamentu Tonino Picula rekao je „da je na studentima i građanima koji protestuju da odluče na koji način misle nastaviti s protestima te da ih svakako moraju politički artikulisati.“ On za RSE naglašava da je EU dobrim dijelom izabrala taktiku “wait and see” (čekaj i promatraj), odnosno da vidi na koji način će se ta situacija raspetljati i iznutra

KAKO SVJETSKI MEDIJI IZVJEŠTAVAJU O PROTESTIMA

NZZ: „Kreativan, duhovit, nenasilan i istrajan pokret“

„Protest studenata u Srbiji je škola demokratije – od učesnika pravi građane. A Evropska unija, koja je na strani Vučića, studentima nije bitna“, piše švajcarski list Neue Zürcher Zeitung (NZZ). U članku se navodi da protest predvođen studentkinjama i studentima već nekoliko mjeseci Srbiju drži u stanju ushićenja kakvo nije viđeno još od demonstracija protiv Slobodana Miloševića prije četvrt vijeka. Blokadama institucija, saobraćajnica i velikim skupovima, protesti povremeno parališu javni život, nastavlja se u članku. „Ali, ako pažljivo pogledate, u suštini se događa suprotno: studenti po prvi put stvaraju javni prostor u kojem sebe prepoznaju kao odgovorne građane svoje zemlje. Pokret je kreativan, duhovit, potpuno nenasilan – i nevjerovatno istrajan“, analizira autor članka.

Švajcarski list navodi da „mnogi posmatrači izražavaju poštovanje prema odlučnosti studenata, koje podržavaju stotine hiljada građana. No, sve češće se među pohvalama javlja i skepticizam. Kako se može slomiti Vučićeva moć? Državnim udarom snaga bezbjednosti? Nemoguće. Na izborima? Malo vjerovatno, sve dok Vučić sve kontroliše“.

Ipak autor teksta naglašava da je ovaj pokret postigao veliki uspjeh – od generacije mladih koja je smatrana pasivnom, apolitičnom i željnom odlaska u Evropu stvorila je prave građane, koji su izgubili strah. U članku se naglašava da u moru zastava i transparenata koji preplavljuju ulice srpskih gradova nigdje nema zastave Evropske unije, jer mladi u Srbiji ništa ne očekuju od EU.

Rheinische Post: „Početak kraja autokratskog režima?“

Njemački list Rheinische Post piše da se, pod utiskom povratka Donalda Trumpa u Bijelu kuću, slabo primjećuje da postoji i suprotni trend – ljudi ustaju protiv autokrata, na primjer u Srbiji, Slovačkoj i Mađarskoj. Primjer Srbije, navodi se, pokazuje “pogubne posljedice ukidanja diobe vlasti u autoritarnoj i korumpiranoj partijskoj državi”. Autor teksta podsjeća da je cijena renoviranja željezničke stanice u Novom Sadu “narasla” s 3.5 na 16 miliona eura te da je svečano otvorena – bez upotrebne dozvole. A onda se srušila nadstrešnica, što je izazvalo proteste. “Vučićevi pokušaji da koktelom prijetnji i ustupaka malo smiri bijesne sugrađane djeluju bespomoćno”, piše list.

“Ohrabreni protestima, sve više Srba nadilazi strah od represije autokratskog režima ili gubitka radnog mjesta. S protestima se solidarizuju čak i godinama ugnjetavani državni službenici poput sudaca, nastavnika i novinara državnog emitera RTS-a, koji kontroliše SNS.” U tekstu se zaključuje da se Vučić i SNS neće “dobrovoljno odreći zlatne koke”, ali da se čini kako je ovo početak kraja autokratskog režima.

CNN: „Faktor straha je nestao“

U svojoj analizi „Kako nesreća na željezničkoj stanici prijeti da sruši tvrdokornog evropskog predsjednika“ CNN piše kako su ovi protesti drugačiji od prethodnih.

Analitičari za CNN objašnjavaju da je Vučić vješt u osujećivanju protesta praveći ciljane ustupke, odbacujući saveznike, hvatajući opoziciju nespremnu ili ismijavajući pokret. On redovno označava protestante kao “strane agente” koji pokušavaju izvesti “obojenu revoluciju”, kao u drugim bivšim sovjetskim državama.

Ali ove demonstracije predstavljaju novi izazov. Budući da su započeli kao činovi žalosti, uglavnom su bili bez “političkih” znakova poput zastava Evropske unije, koje je Vučić ranije koristio za diskreditiranje protesta, nastavlja CNN.

Protesti su zaokupili i široke slojeve srpskog društva. U scenama koje podsjećaju na kraj Miloševićevog režima, uključili su se i poljoprivrednici koji su se traktorima dovezli u Beograd. Uključili su se čak i suci – što je šok, s obzirom na Vučićevu kontrolu nad velikim dijelom pravosuđa, rekao je za CNN Edward P. Joseph, predavač na Univerzitetu Johns Hopkins koji je desetak godina služio na Balkanu, uključujući i NATO. “Uobičajeno se nikad ne bi usudili podići glavu na takav javni način, ali sada se pokazuju kao tiha podrška protestima”, rekao je Joseph za CNN: “Faktor straha je nestao.” „Nije jasno kako Vučić može povratiti tu moć“, rekao je Joseph. Budući da Vučić mora “odigrati ovu šaradu” odgovornosti, nasilno gušenje bilo bi “ispisivanje vlastitog epitafa”. Ali suprotan pristup – upuštanje u demokratske reforme velikih razmjera – takođe je izazovan, izjavila je za CNN Engjellushe Morina, viša saradnica u Evropskom vijeću za vanjske odnose.

Foto: Freepik