Srbija: EU ili Rusija?

Srbija se već godinama nalazi na prekretnici između Evropske unije, kojoj teži kroz pregovore o pristupanju, i Rusije, s kojom dijeli istorijske, vjerske i energetske veze. Rat u Ukrajini i globalne sankcije dodatno su zaoštrili ovu dilemu: Brisel traži jasnu političku poziciju i usklađivanje spoljne politike, dok Moskva i dalje drži ključeve srpskog energetskog sektora.

Pitanje više nije samo političko već i ekonomsko, pa i egzistencijalno: hoće li Srbija uvesti sankcije Rusiji, kako će obezbijediti gas i naftu, i kakve će posljedice imati njen izbor?

U ovom tekstu analiziramo gdje se Srbija zaista nalazi između dva svijeta, i šta bi mogla izgubiti ili dobiti na svakom putu.

Da li Srbija ide putem Evropske unije ili ostaje uz Rusiju?

Srbija se već više od decenije nalazi u procesu evropskih integracija, ali se čini da se taj put sve više usporava. Od zemlje koja je prije šest godina prednjačila u regionu, Srbija se danas nalazi na začelju liste kandidata. Dok su Crna Gora, Albanija, pa čak i Moldavija i Ukrajina preuzele inicijativu, Srbija je izgubila zamah. Glavni razlog za to, prema ocjeni stručnjaka, jeste neusklađivanje spoljne politike sa EU, naročito nakon početka rata u Ukrajini.

Profesor Slobodan Marković sa Fakulteta političkih nauka iz Beograda objašnjava da je Srbija ušla u paradoks: želi da postane članica EU, ali „po sopstvenim uslovima“. Godinama je Brisel slao poruke koje su ostavljale prostor za takvo tumačenje – da je moguće balansirati između Istoka i Zapada, iako zapravo nije moguće, objasnio je Marković za N1. Međutim, nakon 2022. taj prostor se drastično suzio. Evropa sada očekuje jasnu i nedvosmislenu posvećenost.

U mnogim zemljama EU – od Finske i baltičkih država do Poljske i Rumunije – strah od Rusije duboko je ukorijenjen. Taj kolektivni osjećaj oblikuje i političke odluke u Briselu, pa se Srbija, koja i dalje odbija da uvede sankcije Moskvi, doživljava s rezervom. Kako kaže Marković, mnogi u Evropi danas razmišljaju: „Šta će se desiti kada Srbija uđe u EU? Da li ćemo dobiti još jednog Orbana?“ Takva percepcija dodatno usporava napredak Srbije.

Ruski uticaj u Srbiji nije samo politički, već i ekonomski. Kompanija NIS, u većinskom vlasništvu ruskog „Gasproma“, ostaje ključna poluga tog uticaja. Beograd strahuje da bi svaki pokušaj nacionalizacije ili prekid saradnje s Moskvom mogao izazvati ozbiljne posljedice, od energetskih do diplomatskih. U isto vrijeme, oslanjanje na ruski veto u Savjetu bezbjednosti UN-a u vezi s Kosovom dodatno komplikuje mogućnost potpunog zaokreta ka Zapadu.

Srbija, dakle, nastavlja da balansira. S jedne strane želi pristup evropskim fondovima, tržištima i investicijama, a s druge ne želi da se odrekne podrške Rusije na međunarodnoj sceni. Taj balans je, međutim, sve teže održiv.

Dok EU pojačava pritisak i traži jasno opredjeljenje, Moskva pokazuje da zna kako da iskoristi zavisnost Beograda od svojih energenata. U tom procjepu Srbija pokušava da zadrži manevarski prostor – ali je sve očiglednije da se vrijeme „sjedenja na dvije stolice“ polako bliži kraju.

EU od Srbije očekuje konkretne korake

Posjeta predsjednice Evropske komisije Ursule von der Leyen Beogradu u oktobru bila je jasan signal: vrijeme neodlučnosti je prošlo. „Sada je pravi trenutak za preduzimanje konkretnih koraka“, poručila je nakon sastanka sa predsjednikom Aleksandrom Vučićem, naglašavajući da Srbija mora pokazati jasnu posvećenost evropskom putu.

Brisel više ne govori u diplomatskim nijansama. Poruke su otvorene i precizne: očekuje se napredak u vladavini prava, slobodi medija, izbornim uslovima, ali i uvođenje sankcija Rusiji i usklađivanje spoljne politike sa EU.

Stručnjak za bezbjednost i spoljnu politiku Igor Bandović za RSE ocjenjuje da se politika balansiranja „približava svom roku trajanja“. Srbija, kaže, više ne može paralelno održavati bliske odnose s Moskvom i težiti članstvu u EU. Bojana Selaković, koordinatorka Nacionalnog konventa o EU, dodaje da je došlo vrijeme za „definitivnu odluku“.

Novi pozivi iz Brisela dolaze u trenutku kada Beograd već osjeća posljedice svoje spoljne politike. Naftna industrija Srbije (NIS), zbog ruskog vlasništva, našla se pod američkim sankcijama, a novi gasni aranžman sa Moskvom na koji se računalo nije ugovoren. Ove odluke imaju direktan uticaj na privredu i energetsku stabilnost zemlje.

Srbija svoju odluku da ne uvede sankcije Kremlju objašnjava „zaštitom nacionalnih interesa“, prije svega energetskom zavisnošću od Rusije i podrškom Moskve po pitanju Kosova. Međutim, iz ugla EU, takvo obrazloženje više ne zadovoljava. Von der Leyen je podsjetila da je Brisel spreman da pomogne Srbiji u diverzifikaciji izvora snabdijevanja: gasnim interkonektorom Srbija–Bugarska, Transbalkanskim elektroenergetskim koridorom i povezivanjem na energetsko tržište EU. „To je prava garancija da će srpske porodice biti bezbjedne i ugrijane tokom zime“, rekla je, aludirajući da evropska solidarnost može da zamijeni rusku zavisnost.

Uprkos tim inicijativama, realnost je da Srbija i dalje oko 80 posto potreba domaćinstava i privrede pokriva ruskim gasom. Godišnja potrošnja od oko tri milijarde kubnih metara čini Beograd ranjivim na svaki politički signal iz Moskve. Kada je sredinom oktobra stigla vijest da Rusija nudi produženje gasnog aranžmana samo do kraja godine, predsjednik Srbije Aleksandar Vučić je to nazvao „veoma lošom porukom“, svjestan poruke između redova – da Moskva i dalje ima moć da pritisne.

S druge strane, EU sve otvorenije govori o ruskom uticaju kao „najvećoj prepreci“ za proširenje Unije na Zapadni Balkan. Brisel izražava zabrinutost zbog bliskih veza srpskih bezbjednosnih službi s Moskvom i nedavnih incidenata koji su povezani s ruskim interesima u regionu.

Ursula von der Leyen je tokom posjete jasno poručila da EU „želi partnerstvo, a ne potčinjavanje, i diplomatiju umjesto agresije“. To je, u prevodu, poziv Srbiji da konačno definiše svoj pravac.

Iako stručnjaci poput Bandovića smatraju da Srbija sada ima priliku da se jasno opredijeli za Brisel, malo je vjerovatno da će trenutna vlast napraviti takav zaokret. Cijena evropskog puta uključuje demokratizaciju, usklađivanje spoljne politike i raskidanje dubokih veza s Moskvom, a to su potezi koji se u Beogradu i dalje smatraju politički rizičnim.

Za Evropsku uniju, međutim, više nema prostora za odlaganje. Srbija mora odlučiti: da li će ostati partner koji balansira, ili član koji dijeli zajedničke vrijednosti.

Cijena neutralnosti: koliko Srbija gubi balansiranjem?

Srbija već godinama pokušava da održava politiku balansiranja između Istoka i Zapada, nastojeći da ostane „vojno neutralna“ i „politički otvorena“ i prema Moskvi i prema Briselu. Ta pozicija je u prošlosti omogućavala određenu fleksibilnost — jeftiniji ruski gas s jedne strane, a investicije iz Evropske unije s druge. Međutim, od početka rata u Ukrajini, taj balans sve više liči na hod po ivici. Svijet se ubrzano polarizuje, a prostor za neutralnost postaje sve manji.

Ekonomski, Srbija sve više plaća cijenu svoje neodlučnosti. Iako Evropska unija ostaje njen najveći trgovinski partner i glavni investitor, politička neusklađenost sa spoljnom politikom EU počela je da se osjeća. Evropski zvaničnici otvoreno upozoravaju da „vrijeme dvostruke igre“ prolazi, dok se dio pretpristupnih fondova već preusmjerava na zemlje koje pokazuju jasniji reformski i spoljnopolitički kurs. Investitori, koji su nekada u Srbiji vidjeli regionalni centar stabilnosti, sada sve češće biraju Hrvatsku, Rumuniju ili Bugarsku — članice koje nude pravnu i političku sigurnost.

Istovremeno, energetska zavisnost od Rusije postaje sve teži teret. Iako Srbija još uvijek dobija gas po povoljnim uslovima, to partnerstvo nosi političku cijenu. Projekti diverzifikacije, poput interkonektora sa Bugarskom, kasne, a svaka nova evropska inicijativa u oblasti energije nailazi na pitanje — „da li je Beograd spreman da se uskladi sa zajedničkom politikom EU prema Moskvi?“ Ovisnost o ruskom gasu više ne djeluje kao strateška prednost, već kao ograničenje.

Politički, Srbija se sve teže kreće između dva svijeta. Dok iz Brisela stižu poruke da neutralnost nije dugoročno održiva, iz Moskve dolaze očekivanja lojalnosti. Time Beograd rizikuje da izgubi povjerenje obje strane. Susjedne zemlje, koje su jasno podržale Ukrajinu, sve manje imaju razumijevanja za srpsku „posebnost“, a međunarodni imidž Srbije kao „države koja sjedi na dvije stolice“ postaje prepreka i u regionalnim projektima i u pregovorima o članstvu u EU.

U konačnici, neutralnost je postala luksuz koji zemlja poput Srbije teško može sebi da priušti. Globalna politička mapa više ne poznaje sivu zonu — zahtijeva izbor. Cijena balansiranja više nije samo diplomatska, već i ekonomska, energetska i reputacijska. Srbija još uvijek pokušava da pronađe „treći put“, ali pitanje je koliko će dugo moći da ga plaća.

Raspoloženje građana: šta narod zapravo želi?

U javnosti se često govori o „dubokoj podjeli“ unutar srpskog društva, ali ta podjela nije uvijek ideološka, već emotivna i istorijska. Dok jedni u Evropskoj uniji vide budućnost, standard i sigurnost, drugi i dalje gaje snažan osjećaj bliskosti prema Rusiji, zasnovan na zajedničkoj vjeri, kulturi i percepciji istorijskog savezništva. Srbija je jedinstven primjer zemlje u kojoj istovremeno preovlađuje proevropska ekonomska logika i proruska emocionalna povezanost.

Istraživanja javnog mnijenja pokazuju složenu sliku. Prema najnovijem istraživanju Eurobarometra, članstvo Srbije u EU podržava tek 33% građana, što je najniži nivo među kandidatima za članstvo. Istovremeno, najveće povjerenje građani Srbije pokazuju prema Rusiji i Kini.

Ovaj rezultat odražava dug i složen proces evropskih integracija. Tokom tog perioda Srbija je prolazila kroz značajne promjene, prilagođavajući se novim izazovima i evropskim standardima. Slobodan Zečević, iz Instituta za evropske studije, navodi da produženi i spori proces pristupanja izaziva frustraciju građana. „Dug put ka članstvu mnogima izgleda kao put bez kraja“, ističe Zečević, dodajući da samo 10% građana vjeruje da članstvo može biti ostvareno u narednih pet godina. Građani često kao prepreke vide i vlastite nacionalne interese, neodlučnost EU i navodnu nesposobnost Srbije da ispuni sve postavljene kriterijume.

Istraživanje pokazuje i da građani Srbije Rusiju i Kinu vide kao saveznike koji bolje razumiju nacionalne interese zemlje, posebno kada je riječ o pitanju Kosova, statusu Srba u Bosni i Hercegovini ili Crnoj Gori. Evropska unija, sa druge strane, iako predstavlja glavni ekonomski i trgovinski partner Srbije, percipira se kao udaljena i ponekad neodlučna u rješavanju regionalnih problema. Takva percepcija oblikuje ambivalentan stav građana, koji žele evropski standard i sigurnost, ali ne žele da se „okrenu protiv prijatelja“ na istoku.

Bojana Selaković, koordinatorka Nacionalnog konventa o EU, napominje da Brisel u posljednjih nekoliko godina aktivno radi na ubrzanju procesa integracija, posebno nakon početka rata u Ukrajini. EU pokušava povratiti povjerenje kroz konkretne koristi za građane, na primjer ukidanje rominga u zemljama članicama, implementaciju SEPA sistema plaćanja u evrima i druge fazne benefite. Ovi koraci imaju za cilj da građanima pokažu praktične prednosti približavanja Evropskoj uniji, čime se nastoji ublažiti osjećaj frustracije i nepovjerenja.

Ipak, skeptični stav građana i dalje dominira. Raspoloženje javnosti pokazuje da su Srbi pragmatični: većinu više zanima stabilnost u svakodnevnom životu, kao što su plate, cijene goriva i sigurnost posla, nego geopolitička orijentacija države. I dok političke elite nastoje balansirati između Istoka i Zapada, građani često osjećaju posljedice te politike kroz sporiji ekonomski rast i nesigurnost u životnom standardu.

Iako su građani Srbije skeptični, Srbija u EU jeste dobrodošla, pokazuje istraživanje Eurobarometra. 47 posto građana EU podržalo bi članstvo Srbije u Uniju, dok bi 43 posto bilo protiv. A najveću podršku za ulazak u evropsku porodicu Srbija ima na Kipru, u Grčkoj i Bugarskoj.

Gdje se Srbija trenutno nalazi?

Srbija je kandidat za članstvo u Evropskoj uniji već više od decenije — zvanični status stekla je 2012. godine. Od tada je otvorila 22 od ukupno 35 pregovaračkih poglavlja, a privremeno zatvorila samo dva. Posljednja četiri poglavlja, grupisana u tzv. klastere prema novoj metodologiji, otvorena su u decembru 2021. godine. Iako je time zadržan formalni ritam pregovora, stvarni napredak ka članstvu usporen je zbog političkih i institucionalnih zastoja.

U najnovijim izvještajima iz Brisela kao glavne prepreke izdvajaju se slabosti u oblasti vladavine prava, nezavisnosti institucija i slobode medija, kao i neusklađenost Srbije sa zajedničkom spoljnom i bezbjednosnom politikom EU. Posebno je naglašena činjenica da se Srbija još uvijek nije priključila sankcijama protiv Rusije, iako kao zemlja kandidat ima obavezu postepenog usklađivanja. Dodatno, normalizacija odnosa sa Kosovom ostaje jedan od ključnih uslova za dalji napredak.

Evropska komisija je u septembru 2025. ponovo izrazila zabrinutost zbog stanja demokratije u državama kandidatima, uz poziv na odlučniji otpor ruskom uticaju i veću solidarnost sa evropskom spoljnom politikom. U tom kontekstu, Beograd se nalazi pred izborom: da ubrza reforme i jasno definiše svoj evropski put, ili da rizikuje da proces integracija dodatno uspori.

Predsjednica Evropske komisije Ursula fon der Leyen, tokom svoje posjete Beogradu, pohvalila je napredak u vezi sa izbornim spiskovima i radom Savjeta Regulatornog tijela za elektronske medije (REM), uz poruku da su inkluzivne reforme i dijalog sa civilnim društvom preduslov jače demokratije. Takođe je najavila nova sredstva kroz Plan rasta za Srbiju, preko 100 miliona eura namijenjenih podršci reformama i privredi.

Iako je Beograd do sada uskladio oko 61 posto svojih odluka sa spoljnom politikom EU, očekuje se da u narednim mjesecima taj procenat značajno poraste, posebno u kontekstu globalnih bezbjednosnih promjena. Evropski partneri sve otvorenije poručuju da je vrijeme za „ubrzano približavanje“, jer Srbija ima realnu priliku da postane dio evropske zajednice mira, prosperiteta i solidarnosti.

Igor Bandović ocjenjuje da Srbija sada ima mogućnost da se jasno opredijeli ka Briselu, ali da ne vjeruje da će aktuelna vlast to učiniti.

“Zato što opredjeljivanje ka Evropskoj uniji ima određene cijene koje ova Vlada nije spremna da plati. Tu prije svega mislim na cijenu demokratizacije, vladavine prava i usklađivanje spoljne politike. Da je bila spremna, mogla je to da uradi i mnogo ranije”, navodi Bandović.

Nove evropske promjene koje pogađaju i građane Srbije

Dok Evropa uvodi nove standarde i digitalne granice, Srbija ostaje zemlja koja te granice prelazi, ali još nije sigurna s koje strane želi trajno da pripada. Od 12. oktobra 2025. godine, Evropska unija uvodi novi digitalni sistem ulaska i izlaska (EES) za državljane Srbije i sve putnike iz zemalja van EU koji ulaze u šengenski prostor. Umjesto pečatiranja pasoša, koristiće se biometrijska kontrola — skeniranje otisaka četiri prsta i fotografisanje lica, uz upis osnovnih ličnih podataka. Kod putnika sa kratkoročnim vizama koristiće se samo fotografija lica, jer su otisci već prikupljeni tokom vizne procedure.

Sistem će važiti u svim šengenskim zemljama, uključujući EU članice poput Mađarske, Hrvatske, Grčke i Njemačke, ali i u državama van EU — Norveškoj, Švajcarskoj i Islandu. U praksi, to znači da će se pri prvom prelasku granice podaci prikupljati automatski, a pri narednim ulascima i izlascima sistem će ih prepoznavati i ubrzavati proceduru. Tokom prelaznog perioda, do aprila 2026. godine, ponegdje će se i dalje pečatirati pasoši.

Za građane Srbije, ovaj sistem donosi brže i modernizovano iskustvo prelaska granice, uz nešto dužu proceduru prilikom prvog ulaska. Biometrijski podaci prikupljaju se samo jednom, što kasnije znatno skraćuje vrijeme čekanja.

Za EU, novi sistem znači veću bezbjednost, precizno praćenje boravaka i manji rizik od zloupotreba. Ujedno, to je još jedan korak ka digitalizaciji i ujednačavanju pravila u šengenskom prostoru.

U simboličkom smislu, EES pokazuje da se evropski prostor mijenja — ne samo za države članice, već i za zemlje koje se nalaze na njegovom pragu. Srbija je među njima, a svaki novi korak ka integraciji sada se mjeri i kroz praktične promjene koje građani već osjećaju na granici između sadašnjosti i evropske budućnosti.

Foto: Freepik